W drugiej dekadzie XXI wieku, relatywnie stabilna sytuacja w regionie Europy Środkowo-Wschodniej została poważnie zakłócona przez serię kryzysów: krach finansowy 2008 roku i recesję, interwencję militarną Rosji w Gruzji w 2008 roku i w Ukrainie w 2014 roku, kryzys uchodźczy, a także pandemię COVID-19. W Polsce, każdy z tych kryzysów ujawnił inne deficyty instytucji państwowych i samorządowych, a także zachwiał poczuciem bezpieczeństwa w społeczeństwie.
Współczesne środowisko zagrożeń Polski nie obejmuje jedynie konfliktów zbrojnych czy katastrof naturalnych, ale także zagrożenia społeczno-ekonomiczne, hybrydowe, klimatyczne oraz – jak pokazuje przykład pandemii COVID-19 –biologiczne.
Wśród przykładowych scenariuszy mogą się pojawić w szczególności:
- Niepokoje społeczne spowodowane kryzysem ekonomicznym połączonym z przerwaniem łańcuchów dostaw.
- Przedłużające się wyłączenie dostaw prądu na szerszych obszarach kraju tworzące napięcia na podstawowych obszarach działania społeczeństwa i instytucji państwa.
- Nasilenie się dezinformacji skutkującej podważeniem zaufania do instytucji państwa i wyzwaniami dla porządku publicznego.
- Ataki na systemy informatyczne instytucji publicznych, choćby placówek systemu zdrowia publicznego uniemożliwiających świadczenie podstawowych usług medycznych dla społeczeństwa.
- Trudne do zdefiniowania obecnie skutki społeczne, ekonomiczne i biologiczne przyspieszenia zmian klimatycznych.
Zgodnie z holistyczną koncepcją obywatelskiej odporności, bezpieczeństwo zapewnia splot czynników społecznych, politycznych, ekonomicznych, ekologicznych i militarnych, a nie wyłącznie zdolność do obrony przed konwencjonalną agresją zewnętrzną. Ochrona obywatelska, zapewniająca rezyliencję na lokalnym poziomie, uzupełniłaby luki wypełniane dziś przez m.in. WOT.
Rekomendacje dotyczące obywatelskiej odporności obejmują sfery kompetencji, zasobów, etosu i instytucjonalną. Najważniejsze z nich to:
- Stworzenie systemu nowoczesnych szkoleń, a także kwalifikacji zawodowych dla edukatorów z zakresu ochrony obywatelskiej i umożliwienie podnoszenia indywidualnych kompetencji przez obywateli.
- Dostępność indywidualnych środków ochrony zorganizowanych przez lokalną produkcję i dystrybucję.
- Wsparcie dla tworzenia lokalnych grup ratowniczych w oparciu o etos obywatelski i cywilny.
- Zwiększenie finansowania zadań ochrony ludności ze środków centralnych i wspólnotowych.
- Przyjęcie ram ustawowych wspierających efektywny system ochrony obywatelskiej.
– Na pierwszych etapach zagrożenia, jakiego doświadczyliśmy w trakcie epidemii Covid, pojawiają się grupy wolontariuszy, gotowe do bezpośredniego wspierania w najpilniejszych potrzebach. W sytuacji przedłużonego zagrożenia wymagana jest profesjonalizacja osób wspierających samorządy w zadaniach obrony cywilnej – mówi Arkadiusz Nowalski, burmistrz miasta Sejny. – Zadania edukatorów obrony cywilnej nie będą pokrywały się z zadaniami profesjonalnych służb, raczej mają na celu uzupełnianie tej działalności. Edukatorzy mogą mieć za zadanie przede wszystkim informować ludność cywilną albo o ewakuacji albo o konieczności izolacji, kwarantanny lub zachowania życia i zdrowia np. dostępu do wody pitnej, lekarstw itp. Będą to osoby zajmujące się głównie przekazywaniem informacji od samorządów do rozproszonej fizycznie ludności.
– Epidemia jest kolejnym dowodem, że koncepcja obrony cywilnej musi zostać rozszerzona w kierunku obywatelskiej odporności, rezyliencji. Nie tylko konwencjonalne zagrożenia militarne, ale przerwy w dostawach żywności czy prądu związane ze zmianami klimatu, ataki na infrastrukturę cyfrową, czy podsycane przez dezinformację w ramach wojny hybrydowej napięcia etniczne mogą uderzyć w lokalne społeczności. Potrzeba wieloelementowego wsparcia i utrzymania zdolności społeczników do oddolnego zapewniania pomocy – podkreśla Jan Zygmuntowski, prezes think-tanku Instrat i współtwórca raportu.
Rekomendowany opis źródła: Grzebalska, W., Kuźnicki, W., Zygmuntowski, J.J., (2020). Ochrona obywatelska: Edukacja na rzecz obywatelskiej rezyliencji, Instrat Policy Paper 03/2020.
Kontakt: jan.zygmuntowski@instrat.pl