Akt o usługach cyfrowych wszedł w życie 25 sierpnia 2023 roku i początkowo obowiązywał jedynie największe platformy internetowe. Celem nowej regulacji jest stworzenie bezpiecznej przestrzeni cyfrowej poprzez zobowiązanie firm technologicznych działających w Unii Europejskiej do większej przejrzystości w działaniu i odpowiedzialności za treści zamieszczane na ich platformach.

Głównym organem odpowiedzialnym za egzekwowanie DSA w stosunku do bardzo dużych platform internetowych (tzw. VLOPów) jest Komisja Europejska (KE). Ma ona uprawnienia do nadzorowania cyfrowych gigantów, przeprowadzania kontroli w ich siedzibach, nakładania grzywien w wysokości do 1% łącznego światowego obrotu m.in. za przekazanie nieprawdziwych, niekompletnych lub wprowadzających w błąd informacji lub za odmowę kontroli oraz do nakładania na VLOPy grzywien w wysokości do 6% łącznego światowego obrotu za umyślne lub wynikające z niedbalstwa naruszenia przepisów DSA. 

19 największych platform miało 4 miesiące na wypełnienie obowiązków wynikających z Aktu o usługach cyfrowych, w tym przeprowadzenie audytów i dostarczenie Komisji pierwszej oceny ryzyka swojej działalności. Dla firm cyfrowych, które nie osiągają liczby 45 milionów użytkowników w Unii Europejskiej przepisy zaczną obowiązywać w równym stopniu już niedługo, bo 17 lutego 2024 roku. W tym dniu upływa także termin państw członkowskich na wyznaczenie Koordynatorów ds. Usług Cyfrowych. 

Warto przypomnieć, że DSA jest unijnym rozporządzeniem, a więc jest skuteczne bezpośrednio i nie wymaga transpozycji do krajowego porządku prawnego. Równocześnie, niektóre aspekty nowej regulacji wymagają doregulowania przez polskiego ustawodawcę. Dotyczy to przede wszystkim wyznaczenia wspomnianego już koordynatora ds. usług cyfrowych. To właśnie ten podmiot będzie miał szereg obowiązków związanych z DSA i odpowiedzialny będzie za nadzór nad pozostałymi (mniej niż 45 mln. użytkowników) dostawcami usług pośrednich  działającymi na terytorium Unii Europejskiej. 

Spośród 27 państw członkowskich UE do dnia 19 stycznia 2024 r. tylko 8 państw nie podjęło jeszcze decyzji w sprawie krajowego Koordynatora ds. usług cyfrowych. Pozostałym (w tym Polsce) udało się wskazać, który podmiot będzie pełnił funkcję koordynatora. Wątpliwe jest jednak, czy polski rząd zdąży przygotować otoczenie instytucjonalne dla DSA przed upływem terminu wyznaczonego przez Komisję.

W jakim miejscu jest Polska?

Powołanie Koordynatora ds. Usług Cyfrowych (DSC) oraz organów właściwych powinno nastąpić w drodze ustawy. Założenia takiego aktu Ministerstwo Cyfryzacji opublikowało na początku stycznia i zaprosiło stronę społeczną do ich konsultacji. Jako Koordynatora wskazano Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej (UKE), a jako organy właściwe – Prezesa UKE oraz Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wraz z określeniem zakresu ich właściwości.

Warto jednak zaznaczyć, że na moment konsultacji założenia projektu ustawy przekazane przez Ministerstwo były dosyć ogólne. Nie wskazano chociażby, w jakim zakresie nowe organy będą dysponowały odpowiednimi zasobami (ludzkimi, technicznymi, finansowymi), jaki będzie podział obowiązków pomiędzy regulatorami, czy mogą oni liczyć na stabilne finansowanie pozwalające na realizację nowych obowiązków wynikających z DSA.

Fundacja Instrat zabrała głos w konsultacjach i przesłała Ministerstwu stanowisko, w którym podkreślała konieczność:

• zapewnienia niezależności Koordynatora i jego wolności od wpływów politycznych i nacisków biznesu

Mając na uwadze wcześniejsze zarzuty Komisji Europejskiej co do niezależności Prezesa UKE oraz wątpliwości w zakresie procedury jego powołania i odwoływania, ważne jest wprowadzenie mechanizmów, które zapewnią bezstronność urzędu i zbudują pełne zaufanie do koordynatora. Obejmuje to, między innymi, konieczność zagwarantowania, że procedura powołania osoby przewodniczącej takiemu organowi jest transparentna i rzeczywiście demokratyczna, a ponadto, że Prezes powoływany jest na określoną kadencję, bez możliwości odwołania go bez uzasadnienia. Jesteśmy również zdania, że organy nadrzędne w stosunku do UKE nie powinny ingerować w formalny bądź nieformalny sposób w realizowanie kompetencji Prezesa UKE, a jakikolwiek wpływ tych organów na aktywność koordynatora powinien mieć miejsce jedynie w wyjątkowych przypadkach, z poszanowaniem przepisów prawa. Aby dodatkowo wzmocnić zaufanie społeczeństwa do DSC, rekomendujemy także wprowadzenie wymogu przygotowywania regularnych sprawozdań z działalności organu oraz publikowania ich na oficjalnej stronie internetowej koordynatora, tak aby dostęp do nich miała zarówno władza, jak i społeczeństwo i organizacje działające na jego rzecz.

• wyposażenia organu w zaplecze ekspertów i środki finansowe pozwalające na egzekwowanie przepisów DSA w Polsce bądź budowania  współpracy Koordynatora z takimi ośrodkami, jak NASK, które mogłyby wspierać Koordynatora w podejmowaniu decyzji mających na względzie dobro użytkowników sieci

Mamy wątpliwości, co do tego, czy aktualnie wyznaczone podmioty dysponują wyżej wskazanymi  kompetencjami i zasobami. Z tego względu zalecamy ustanowienie ścisłej współpracy między UKE i UOKiK a jednostkami mającymi doświadczenie w analizie danych i zjawisk zachodzących w przestrzeni cyfrowej. Dostrzegamy tutaj potencjalną rolę NASK, który na wzór francuskiego ośrodka PEReN, specjalizującego się w ekonomii danych oraz ekspertyzie dotyczącej działania platform, mógłby wspierać koordynatora w podejmowaniu decyzji mających na względzie dobro użytkowników sieci. Wierzymy, że tego typu partnerstwa działać będą na rzecz lepszego i bardziej wszechstronnego rozumienia regulacji, a także pozwolą budować potencjał organów powołanych na gruncie DSA poprzez przepływ talentów i wiedzy pomiędzy instytucjami. W kontekście dynamicznie postępującej digitalizacji, administracja publiczna powinna mieć dostęp do wysoko wykwalifikowanych specjalistów, którzy obejmą kluczowe stanowiska w organach, takich jak DSC, aby te mogły właściwie wykonywać swoje zadania. 

• angażowania organizacji społeczeństwa obywatelskiego i niezależnych ekspertów w prace Koordynatora

Osiągnięcie jednego z kluczowych celów DSA (jakim jest ochrona praw podstawowych w sieci) w znacznym stopniu zależeć będzie od niezależności koordynatora i dogłębnego zrozumienia nowej regulacji przez wyznaczone organy. Mając na uwadzę priorytet nadany przez regulację kwestiom praw człowieka, uzasadniona wydaje się konieczność zaangażowania w prace DSC think-tanków oraz niezależnych ekspertów działających w obszarze gospodarki cyfrowej i praw użytkowników. W związku z powyższym zalecamy więc, aby w kompozycji nowego organu znalazły się rady doradcze, w których skład wchodziliby reprezentanci społeczeństwa obywatelskiego zaangażowani w sprawy cyfrowe i walkę na rzecz przestrzegania praw podstawowych w sieci. Podmioty te miałyby możliwość przedstawiania DSC zaleceń opartych na dobrze zbadanych przypadkach oraz reprezentowania osób, których prawa zostały naruszone na platformach. Co więcej, oprócz dostarczania specjalistycznej wiedzy, ciała doradcze mogłyby pełnić funkcję dodatkowej warstwy nadzoru nad DSC, zwiększając tym samym wiarygodność i zaufanie do koordynatora.

Rozpoczęcie prac nad implementacją DSA oraz angażowanie strony społecznej w proces ustawodawczy cieszy i napawa nadzieją na dobrą współpracę Ministerstwa z różnymi aktorami zainteresowanymi sprawami cyfrowymi. Warto jednak zauważyć, że na potrzeby konsultacji, przedstawiony był jedynie dokument zawierający wytyczne dla regulacji, nie zaś sam projekt ustawy. Można sądzić więc, że prace legislacyjne są jeszcze w początkowej fazie i toczyć się będą w nadchodzących miesiącach. Tym samym, mając na uwadzę czas trwania procesu legislacyjnego, nie można oczekiwać, że Polska zdąży dostosować otoczenie prawne do 17 lutego, czyli dnia, w którym DSA miało zacząć w pełni obowiązywać.